Phòng ngừa ung thư là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Phòng ngừa ung thư là gì?

Phòng ngừa ung thư là một lĩnh vực y học dự phòng nhằm giảm thiểu nguy cơ mắc bệnh ung thư ở cấp độ cá nhân và cộng đồng. Các biện pháp phòng ngừa tập trung vào việc hạn chế các yếu tố nguy cơ gây ung thư, tăng cường các yếu tố bảo vệ và phát hiện sớm tổn thương tiền ung thư trước khi chúng tiến triển thành ác tính.

Theo Viện Ung thư Quốc gia Hoa Kỳ (NCI), khoảng 30–50% các ca ung thư có thể phòng ngừa được thông qua việc thay đổi lối sống, tiêm chủng và can thiệp sớm. Các chiến lược phòng ngừa không chỉ làm giảm tỷ lệ mắc bệnh mà còn làm nhẹ gánh nặng điều trị, chi phí y tế và tăng cường chất lượng sống.

Phòng ngừa ung thư là một phần trọng yếu trong chính sách y tế công cộng, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển, nơi tỷ lệ phát hiện muộn và tử vong còn cao. Các chiến lược thường được lồng ghép vào chương trình kiểm soát ung thư quốc gia, bao gồm cả giáo dục sức khỏe, truyền thông thay đổi hành vi và tiêm chủng mở rộng.

Các cấp độ phòng ngừa ung thư

Phòng ngừa ung thư được phân chia thành ba cấp độ dựa trên thời điểm can thiệp trong tiến trình sinh bệnh học:

• Phòng ngừa cấp một: Ngăn ngừa sự khởi phát ung thư bằng cách loại bỏ yếu tố nguy cơ và tăng cường yếu tố bảo vệ.
• Phòng ngừa cấp hai: Phát hiện sớm và điều trị tổn thương tiền ung thư hoặc ung thư giai đoạn đầu qua tầm soát định kỳ.
• Phòng ngừa cấp ba: Giảm tái phát, biến chứng và tử vong ở người bệnh đã điều trị bằng quản lý lâu dài và phục hồi chức năng.

Bảng so sánh các cấp độ phòng ngừa:

Cấp độ	Mục tiêu	Biện pháp điển hình
Cấp một	Ngăn ngừa hình thành ung thư	Bỏ thuốc lá, tiêm vắc-xin HPV, ăn uống lành mạnh
Cấp hai	Phát hiện tổn thương tiền ung thư	Tầm soát ung thư cổ tử cung, vú, đại trực tràng
Cấp ba	Ngăn ngừa tái phát, giảm biến chứng	Hóa trị bổ trợ, theo dõi sau điều trị, phục hồi chức năng

Yếu tố nguy cơ gây ung thư

Ung thư là kết quả của sự tích lũy đột biến di truyền và các thay đổi biểu sinh dưới tác động của yếu tố môi trường, hành vi và di truyền. Nhiều yếu tố nguy cơ có thể kiểm soát được đã được xác nhận qua nghiên cứu dịch tễ học quy mô lớn.

Các yếu tố nguy cơ có thể thay đổi gồm:

• Hút thuốc lá và thuốc lào
• Sử dụng rượu bia quá mức
• Tiếp xúc tia cực tím, amiăng, benzen
• Chế độ ăn nhiều muối, ít chất xơ
• Lối sống tĩnh tại, béo phì
• Nhiễm virus như HPV, HBV, HCV

Một số yếu tố không thể thay đổi:

• Tuổi: nguy cơ ung thư tăng theo tuổi
• Di truyền: một số đột biến như BRCA1, BRCA2
• Tiền sử cá nhân hoặc gia đình bị ung thư

Việc phân loại và xác định các yếu tố nguy cơ giúp cá nhân hóa chiến lược phòng ngừa và triển khai chương trình tầm soát hợp lý.

Tiêm chủng trong phòng ngừa ung thư

Tiêm vắc-xin là một trong những biện pháp phòng ngừa ung thư có bằng chứng vững chắc nhất trong y học hiện đại. Hiện nay, hai loại vắc-xin chính được khuyến nghị rộng rãi là:

• Vắc-xin phòng HPV: Giúp ngăn ngừa các typ HPV nguy cơ cao gây ung thư cổ tử cung, âm hộ, dương vật, hầu họng. Tổ chức Y tế Thế giới khuyến nghị tiêm cho trẻ từ 9–14 tuổi, lý tưởng là trước khi có quan hệ tình dục.
• Vắc-xin phòng HBV: Bảo vệ khỏi virus viêm gan B, nguyên nhân hàng đầu dẫn đến ung thư gan tại châu Á và châu Phi. Nên tiêm cho trẻ sơ sinh ngay sau sinh trong vòng 24 giờ.

Theo WHO, mở rộng độ bao phủ vắc-xin HPV có thể giúp ngăn chặn tới 90% ca ung thư cổ tử cung. Chiến lược này đang được lồng ghép vào chương trình tiêm chủng quốc gia tại nhiều nước như Rwanda, Việt Nam, Australia.

Vai trò của tầm soát ung thư

Tầm soát ung thư là chiến lược phòng ngừa cấp hai, nhằm phát hiện sớm ung thư hoặc các tổn thương tiền ung thư khi chưa có triệu chứng rõ ràng. Tầm soát hiệu quả giúp cải thiện khả năng điều trị, giảm tỷ lệ tử vong và tăng tỷ lệ sống sót. Theo Hiệp hội Ung thư Hoa Kỳ (ACS), việc tầm soát định kỳ đóng vai trò quan trọng đối với các loại ung thư phổ biến như cổ tử cung, vú, đại trực tràng và phổi.

Các kỹ thuật tầm soát điển hình gồm:

• Xét nghiệm Pap smear và HPV DNA cho phụ nữ 21–65 tuổi để phát hiện ung thư cổ tử cung.
• Chụp X-quang tuyến vú (mammography) hàng năm hoặc hai năm/lần cho phụ nữ từ 40 tuổi trở lên.
• Nội soi đại trực tràng hoặc xét nghiệm máu ẩn trong phân (FOBT) cho người từ 50 tuổi (hoặc sớm hơn nếu có yếu tố nguy cơ).
• Chụp CT liều thấp cho người nghiện thuốc lá lâu năm có nguy cơ cao ung thư phổi.

Việc triển khai tầm soát nên tuân theo hướng dẫn quốc gia, bảo đảm tính sẵn có, khả năng chi trả và tính an toàn của quy trình. Cần tránh lạm dụng xét nghiệm gây tâm lý lo lắng hoặc dẫn đến chẩn đoán – điều trị quá mức.

Chế độ ăn và vận động thể chất

Dinh dưỡng và hoạt động thể lực đóng vai trò cốt lõi trong phòng ngừa ung thư thông qua điều hòa chuyển hóa, cân bằng nội tiết và giảm viêm hệ thống. Theo World Cancer Research Fund, khoảng 20% ca ung thư có liên quan đến chế độ ăn và béo phì.

Khuyến nghị dinh dưỡng trong phòng ung thư bao gồm:

• Hạn chế thịt đỏ (bò, cừu) dưới 500g/tuần, tránh thịt chế biến sẵn (xúc xích, giăm bông,...).
• Tăng cường rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt và thực phẩm chứa chất chống oxy hóa tự nhiên (vitamin C, E, polyphenol).
• Giảm tiêu thụ đường tinh luyện, đồ chiên nhiều dầu, thực phẩm đóng hộp chứa phụ gia nitrit/nitrat.

Về vận động, WHO khuyến cáo người trưởng thành nên tập thể dục ít nhất 150–300 phút/tuần ở mức độ vừa hoặc 75–150 phút/tuần ở mức độ mạnh. Vận động giúp giảm nguy cơ ung thư đại trực tràng, vú, nội mạc tử cung và nhiều bệnh lý chuyển hóa khác.

Ngừng hút thuốc và kiểm soát môi trường

Hút thuốc lá là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu có thể phòng tránh được, liên quan đến ít nhất 15 loại ung thư khác nhau. Theo WHO, hơn 1/3 ca tử vong do ung thư phổi có thể tránh được nếu ngừng hút thuốc sớm.

Biện pháp hỗ trợ cai thuốc bao gồm:

• Tư vấn hành vi cá nhân hoặc nhóm
• Liệu pháp thay thế nicotine (kẹo cao su, miếng dán, xịt mũi)
• Thuốc hỗ trợ điều trị: varenicline, bupropion

Về môi trường, phơi nhiễm với amiăng, radon, benzen, khói thải công nghiệp và ô nhiễm không khí đều là yếu tố nguy cơ ung thư. Kiểm soát nguồn phát thải, đảm bảo vệ sinh lao động và sử dụng thiết bị bảo hộ là biện pháp bảo vệ cộng đồng thiết yếu, được nhấn mạnh trong Chương trình Nghiên cứu Quốc tế về Ung thư (IARC).

Vai trò của hệ miễn dịch và chất chống oxy hóa

Hệ miễn dịch đóng vai trò kiểm soát sự hình thành và phát triển của tế bào ung thư thông qua cơ chế giám sát miễn dịch. Khi hệ miễn dịch bị suy yếu (do HIV, hóa trị, lão hóa,...), nguy cơ ung thư tăng rõ rệt. Một hệ miễn dịch khỏe mạnh là hàng rào sinh học tự nhiên chống lại ung thư.

Các chất chống oxy hóa có khả năng trung hòa các gốc tự do gây đột biến DNA – một bước khởi đầu trong sinh ung thư. Các thực phẩm giàu chất chống oxy hóa gồm:

• Trái cây mọng (việt quất, dâu tây)
• Trà xanh, cacao nguyên chất
• Rau có màu đậm (cải bó xôi, bông cải xanh)

Một số nghiên cứu cảnh báo việc bổ sung liều cao chất chống oxy hóa nhân tạo (như beta-caroten ở người hút thuốc) có thể tăng nguy cơ ung thư phổi. Do đó, sử dụng thực phẩm tự nhiên là lựa chọn an toàn và hiệu quả hơn so với lạm dụng thực phẩm chức năng.

Chính sách y tế và truyền thông cộng đồng

Phòng ngừa ung thư không chỉ là trách nhiệm cá nhân mà còn là mục tiêu của chính sách y tế quốc gia. Các chiến lược y tế công cộng hiệu quả bao gồm:

• Lồng ghép tiêm vắc-xin vào chương trình tiêm chủng mở rộng
• Thiết lập hệ thống tầm soát toàn dân dựa trên nguy cơ
• Đánh thuế thuốc lá, hạn chế quảng cáo đồ uống có cồn
• Ban hành tiêu chuẩn an toàn môi trường lao động

Truyền thông y tế đa phương tiện giúp nâng cao nhận thức cộng đồng, xóa bỏ kỳ thị, và thúc đẩy hành vi phòng ngừa. Các chiến dịch cần sử dụng ngôn ngữ dễ hiểu, hình ảnh trực quan và có tính lan tỏa để tối đa hóa hiệu quả giáo dục sức khỏe.

Tài liệu tham khảo

1. National Cancer Institute (NCI). Cancer Prevention Overview. https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention
2. World Health Organization (WHO). Cancer – Key facts. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cancer
3. American Cancer Society. Cancer Screening Guidelines. https://www.cancer.org/healthy/find-cancer-early/cancer-screening-guidelines.html
4. World Cancer Research Fund. Diet, Nutrition, Physical Activity and Cancer: a Global Perspective. https://www.wcrf.org/dietandcancer
5. International Agency for Research on Cancer (IARC). https://www.iarc.who.int/
6. González, C. A., & Riboli, E. (2010). Diet and cancer prevention: Contributions from the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) study. European Journal of Cancer, 46(14), 2555–2562.